din xadimi دین خادمی

نفسین حسابی او قدر موهوم مسئله‌دیر كی، بو موضوعیا كیتابلار حصر ائدیلمیشدیر. بو باره‌ده كیفایت قدر آیه و روایتلر مؤوجوددور. اخلاق كیتابلاریندا وئریلمیش گؤستریشلر اینسانلارین بو ساحه‌ده تكامولو اوچون اولدوقجا فایدا‌لیدیر. نفسین حسابی اوچون دؤرد مرحله موعیّنلشدیریلمیشدیر: موشاریطه، موراقیبه، موحاسیبه و موعاتیبه. بیرینجی مرتبه‌ده اینسان اؤزو ایله شرط كسیر كی، بو گون وظیفه‌لرینی تام یئرینه یئتیره‌جك و گوناهلاردان چكینه‌جكدیر. ایكینجی مرحله‌ده اینسان وئردیگی عهدلری پوزماماق اوچون بوتون عمل‌لرینی نظارت آلتینا آلیر. اوچونجو مرحله گونون سونوندا بوتون عمل‌لرین حساب-كیتابیندان عیبارتدیر. دؤردونجو مرحله‌ده اینسان بوراخدیغی نوقصانلارا گؤره اؤزونو تنبئه ائدیر و بونون اوچون موعیّن ایشلر گؤرور. مثلاً، نؤوبتی گون یا اوروج توتماغی، یا صدقه وئرمگی، یا قورآن اوخوماغی، یا دا باشقا بیر خئییرلی ایشی اؤزونه واجیب ائدیر. بو مرحله‌لرین اَن اهمیتلیسی موحاسیبه‌دیر. اگر اینسان اؤز یاخشی و پیس عمل‌لرینی تام دقیقلیكله قیمت‌لندیرمگه موّفّق اولارسا، آللاهین یاردیمی ایله نوقصانلاری آرا‌دان قالدیرماغا دا موّفّق اولار.

بعضی موهوم نوقطه‌لر

1.گوناهدان چكینمك: اینسان گوناه باره‌ده دریندن دوشونمه‌لی و اونون ماهیّتینی دریندن درك ائتمه‌لیدیر. اعتیقادیمیزا اساساً، آللاه بیزی یاراتمیش، یاخشی و پیس یولو تانیتدیرماقلا هانسینی سئچمگی اؤز ایختیاریمیزدا قویموشدور. اینانیریق كی، بو دونیا‌دان سونرا باشقا بیر عالم‌ده وار و اورادا اینسان یاخشی عمل‌لری‌نین موكافاتینی و پیس عمل‌لری‌نین جزاسینی آلا‌جاقدیر. بو اینام سببیندن اینسان اؤز عؤمور سرمایه‌سیندن لازیمینجا ایستیفاده ائتمه‌لیدیر. بیز بو دونیایا ایمتحان اولونماق، اؤزونو تربیه مرحله‌لرینی كئچیب، كامیل‌لیگه چاتماق اوچون گلمیشیك. عؤمرون نتیجه‌سی ا‌بدی جنّت و یا جهنمدیر.

اینسانین دونیا حیاتی كؤرپه‌نین آنا بطنینده‌كی حیاتینا بنزیر. كؤرپه آنا بطنینده دوققوز آی قالماقلا دونیا حیاتینا حاضیرلاشدیغی كیمی، بیزیم‌ده بو قیسا دونیا حیاتیمیز ابدی بیر حیات اوچون حاضرلیقدیر. ساده‌جه، آنا بطنینده‌كی كؤرپه‌دن فر‌لی اولا‌راق، بیزیم دونیا‌داكی تكامولوموز اؤزوموزدن آسیلیدیر. ائله‌جه‌ ده، كؤرپه‌نین گله‌جگی، دونیا حیاتی اؤز مودتّینه گؤره بیزیم گئده‌جگیمیز آخیرت حیاتی ایله موقاییسه اولونا بیلمز. دین دونیانی اؤزونو تربیه مكانی كیمی تانیتدیریر. اینسان بو مكاندا ابدی حیات اوچون حاضیرلیق گؤرمه‌لیدیر. دونیا حیاتینا بو نوققطه نظردن باخانلار هر دقیقه‌سینی گله‌جك آخیرت دونیاسی اوچون فایدا‌لی بیلیرلر. ایستَنیلن هر هانسی باشقا بیر نظر و یا فعالیتسیزلیك ابدی بدبختلیكله نتیجه‌لنیر.

نوقصانلاری آرا‌دان قالدیرماق باره‌ده دوشونك. موعامیله‌دن قازانج گؤتورمه‌مك، موعامیله‌ده ضرره دوشمكدن فرقلنیر. بیرینجی حالدا سرمایه یئرینده‌دیرسه، ایكینجی حالدا سرمایه الدن چیخمیشدیر. گوناه ایكینجی موعامیله‌نین اوخشاریدیر. عؤمرونو الدن وئریب ابدی عذابا دوچار اولماق!..

2.گوناهلارین كمیّتینه دیقّت: گوناهین چیركین‌لیگینی آنلامیش اینسان یول وئردیگی گوناهلاری كمیت جهتدن حسابلاییب اونلارین نتیجه‌سینی آرا‌دان قالدیرماق اوچون چالیشما‌لیدیر. چیخیش یولو گوناهی اینكار ائدیب اونوتماق یوخ، آللاه قارشی‌سیندا اعتراف ائتمكدیر. گوناهكار اینسان گون اوزونو نئچه دفعه غئیبت ائتدیگینی، نئچه دفعه یالان دانیشدیغینی و باشقا نئچه گوناها یول وئردیگینی دقیق حسابلایا بیلمه‌سه‌ ده، گونون نئچه ساعتینی گوناها صرف ائتدیگینی دوشونوب ساعتلردن عیبارت اولان عؤمرون پوچا چیخماسیندان پئشمان اولما‌لیدیر.

3. گوناهلارین كئیفیّتینه دیقت: گوناهلار كئیفیّتینه گؤره موختلیفدیر. ائله گوناه وار كی، اونا بیر دفعه یول وئرمك یئتمیش ایل باشقا بیر گوناها یول وئرمگه برابردیر. گوناهین بؤیوك-كیچیك‌لیگینه دیقت وئرمك ضروریدیر. مثلاً، بیر چوخ روایتلرده غئیبت اولدوقجا چیركین گوناه كیمی تقدیم اولونور. بونو دا قئید ائدك كی، گوناهی كیچیك حساب ائتمكله اونو داوام ائتدیرمگین اؤزو بؤیوك گوناه حساب اولونور. شئیطانین حیله‌لریندن بیری گوناهی اینسانا كیچیك گؤسترمكدیر.

4. واجیب بویروقلارین ایجراسی: اینسان دیقتلی اولما‌لیدیر كی، آللاهین واجیب بویروقلارینی نظردن قاچیرماسین. ناماز قیلیب، اوروج توتان اوخوجو “بیز كی، واجیباتا عمل ائدیریك” دوشونرك آرخایینلاشماسین. بو آرخایینلیق شئیطانداندیر. عادتاً، هر بیریمیز هانسیسا واجیب بیر بویروغو نظردن قاچیریریق. حتّا داییم فیقه، قورآن و روایتله مشغول اولان شخصلر ده هانسیسا وظیفه‌سیندن غفلتده قالیر. والدئینه یاخشیلیق، قوهوم-اقربایا باش چكمك، مؤمینین ایستگینی یئرینه یئتیرمك و بیر چوخ باشقا واجیب بویروقلارین اونودولماسی ایمانلی اینسان اوچون بؤیوك بلا‌دیر. اجتماعی وظیفه‌لر ده نظره آلینسا وضعیت بیر قدر ده موركّبلشر. واجیب دینی وظیفه‌لری نظردن قاچیرماماق اوچون پروقراملی بیر حیات یاشاماق، واجیب گؤستریشلرین یازیلی قئیدیّاتینی آپارماق اولدوقجا فایدا‌لیدیر.

5.عملین دوزگون ایجراسینا دیقّت: هر بیر عملین قبولو اوچون اونون دوزگون ایجرا ائدیلمه‌سی شرطدیر. بعضاً اینسان موعیّن بیر وظیفه‌نی یئرینه یئتیردیگی اوچون خوشحال اولسا دا، همین عملین دوزگون ایجراسینا دیقتسیزلیك گؤستریر. ائله ده اولور كی، اینسان یئرینه یئتیردیگی وظیفه‌سی‌نین آردینجا ائله بیر ایش گؤرور كی، اوّلكی ایش پوچا چیخیر. مثلاً، ناماز قیلماق واجیب وظیفه‌دیر. بعضاً اینسان ناماز قیلدیغی و جماعت نامازیندا ایشتیراك ائتدیگی اوچون سئویندیگی حالدا دوشونمور كی، بو ناماز قبول درجه‌سینه چاتیب، یوخسا یوخ. نامازدا ریایا یول وئریلیب‌می؟ تكبّور گؤسترمكله اونو پوچا چیخارمامیشدیر می؟ مینّت قویدوغوموز اوچون وئردیگیمیز یاردیم هدر گئتمه‌ییب‌می؟… بلی، عملین قبول اولما شرطلرینه دیقت گؤسترمك لازیمدیر.

معنا‌سیز، شوبهه‌لی و ایكراه دوغوران ایشلردن چكینمه‌یه دیقت

قئید ائدیلنلردن بئله بیر نتیجه‌یه گلدیك كی، اهل بیت (ع) مكتبینه باغلانمایان شخص ایسلامی تانیماق ایمكانیندا دئییل. بو مكتبه باغلانانلار ایسه گونده‌لیك عمل‌لری‌نین حساب-كیتابینی آپارما‌لی، بوراخیلمیش نوقصانلارین نتیجه‌لرینی آرا‌دان قالدیرماق اوچون موعیّن تدبیرلر گؤرمه‌لیدیرلر. اینسان ائتدیگی عمل‌لره گؤره هانسی نتیجه ایله اوزلشه‌جگینی بیلمك اوچون بو باشدان عمل‌لرینی دوزگون قیمتلندیرمه‌لیدیر. گون بویو پول-پاراسینی حسابلایان اینسان عمل‌لرینی ده حسابلاماق اوچون واخت آییرما‌لیدیر. تیجارتله مشغول اولان هر بیر شخص داییم قازانجینی حسابلاییر. بعضاً ایسه حساب-كیتابدان آیدین اولور كی، نه‌اینكی قازانج یوخدور، حتّا سرمایه ده الدن چیخمیشدیر. بئله ده اولا بیلر كی، سرمایه‌سینی وئریب آلدیغی شئی اینسانین جیسمینه، روحونا، عاییله‌سینه ضرر ووروب، اوسته‌لیك، روسوایچیلیق دا گتیرسین.

اما آلیش-وئریشده حساب-كیتابا رعایت ائدن تاجیرلر ضرردن قاچماقلا یاناشی داها آرتیق قازانج الده ائتمك اوچون چالیشیرلار. بئله تاجیرلر هئچ واخت 1000 دینار قازانجی قویوب 999 دینار قازانج آردینجا گئتمزلر. اینسانین دینی وظیفه‌لری‌نین ایجراسی دا بئله‌دیر. بعضاً اینسان ائله گوناه عمله یول وئریر كی، دونیا و آخیرتده روسوای اولور. اصل تاجیر نه‌اینكی موعامیله‌سینده‌كی ضرردن، حتّا قازانج آلماماسیندان دا ناراحاتدیر. گوناه عمل موعامیله‌ده ضرره اویغوندورسا، بس، قازانج‌سیز موعامیله‌نین اوخشاری هانسی عملدیر؟ بو سایاق فایدا‌سیز عمل‌لر ایسلامدا “لغو” آدلانیر. قورآن كریمین “مؤمنون” سوره‌سی‌نین 3-جو آیه‌سینده اوخویوروق: “مؤمین‌لر او كسلردیر كی، لغو (فایدا‌سیز) ایشلردن چكینرلر. آخی قازانماق ایمكانی اولان اینسان نه اوچون ضرر ائتمه‌لیدیر؟!.”

بعضی تاجیرلر، حتی گئجه ده ناراحات یاتیرلار كی، گؤره‌سن، صاباحكی آل-وئرین قازانجی نه قدر اولا‌جاق، مال عئیبلی چیخاجاق‌می؟ اینسان عمل‌لرینه ده بئله یاناشما‌لیدیر. حرام اولوب-اولمادیغی بیلینمه‌ین و یا شوبهه دوغوران عمل‌لردن چكینمه‌لی، ائتدیگی عمل‌لردن نیگاران قالما‌لیدیر. بیر حالدا كی، هئچ بیر اینسان یاخشی مالی قویوب شوبهه‌لی مالا صاحب دورمور. نه اوچون حلال ایشلر دورا-دورا حرام و یا شوبهه‌لی عمل‌لره یول وئرملی‌ییك؟! شوبهه‌سیز كی، فایدا‌سیز و ایكراه دوغوران ایشلره صرف ائتدیگیمیز عؤمرون اوزوجو پئشمان‌چیلیغی واردیر. عؤمرون قدرینی بیلن اینسان یالنیز ثمره‌لی ایشلرله مشغول اولما‌لیدیر.

nəfs hesabının mərhələləri

Nəfsin hesabı o qədər mühüm məsələdir ki, bu mövzuya kitablar həsr edilmişdir. Bu barədə kifayət qədər ayə və rəvayətlər mövcuddur. Əxlaq kitablarında verilmiş göstərişlər insanların bu sahədə təkamülü üçün olduqca faydalıdır. Nəfsin hesabı üçün dörd mərhələ müəyyənləşdirilmişdir: müşaritə, müraqibə, mühasibə və müatibə. Birinci mərtəbədə insan özü ilə şərt kəsir ki, bu gün vəzifələrini tam yerinə yetrəcək və günahlardan çəkinəcəkdir. İkinci mərhələdə insan verdiyi əhdləri pozmamaq üçün bütün əməllərini nəzarət altına alır. Üçüncü mərhələ günün sonunda bütün əməllərin hesab-kitabından ibarətdir. Dördüncü mərhələdə insan buraxdığı nöqsanlara görə özünü tənbeh edir və bunun üçün müəyyən işlər görür. Məsələn, növbəti gün ya oruc tutmağı, ya sədəqə verməyi, ya Quran oxumağı, ya da başqa bir xeyirli işi özünə vacib edir. Bu mərhələlərin ən əhəmiyyətlisi mühasibədir. Əgər insan öz yaxşı və pis əmələrini tam dəqiqliklə qiymətləndirməyə müvəffəq olarsa, Allahın yardımı ilə nöqsanları aradan qaldırmağa da müvəffəq olar.

Bəzi mühüm nöqtələr

1. Günahdan çəkinmək: İnsan günah barədə dərindən düşünməli və onun mahiyyətini dərindən dərk etməlidir. Etiqadımıza əsasən, Allah bizi yaratmış, yaxşı və pis yolu tanıtdırmaqla hansını seçməyi öz ixtiyarımızda qoymuşdur. İnanırıq ki, bu dünyadan sonra başqa bir aləm də var və orada insan yaxşı əməllərinin mükafatını və pis əməllərinin cəzasını alacaqdır. Bu inam səbəbindən insan öz ömür sərmayəsindən lazımınca istifadə etməlidir. Biz bu dünyaya imtahan olunmaq, özünütərbiyə mərhələlərini keçib, kamilliyə çatmaq üçün gəlmişik. Ömrün nəticəsi əbədi behişt və ya cəhənnəmdir.

İnsanın dünya həyatı körpənin ana bətnindəki həyatına bənzəyir. Körpə ana bətnində doqquz ay qalmaqla dünya həyatına hazırlaşdığı kimi, bizim də bu qısa dünya həyatımız əbədi bir həyat üçün hazırlıqdır. Sadəcə, ana bətnindəki körpədən fərqli olaraq, bizim dünyadakı təkamülümüz özümüzdən asılıdır. Eləcə də, körpənin gələcəyi, dünya həyatı öz müddətinə görə bizim gedəcəyimiz axirət həyatı ilə müqayisə oluna bilməz. Din dünyanı özünütərbiyə məkanı kimi tanıtdırır. İnsan bu məkanda əbədi həyat üçün hazırlıq görməlidir. Dünya həyatına bu nöqteyi-nəzərdən baxanlar hər dəqiqəsini gələcək axirət dünyası üçün faydalı bilirlər. İstənilən hər hansı başqa bir nəzər və ya fəaliyyətsizlik əbədi bədbəxtliklə nəticələnir.

Nöqsanları aradan qaldırmaq barədə düşünək. Müamilədən qazanc götürməmək, müamilədə zərərə düşməkdən fərqlənir. Birinci halda sərmayə yerindədirsə, ikinci halda sərmayə əldən çıxmışdır. Günah ikinci müamilənin oxşarıdır. Ömrünü əldən verib əbədi əzaba düçar olmaq!..

2. Günahların kəmiyyətinə diqqət: Günahın çirkinliyini anlamış insan yol verdiyi günahları kəmiyyət cəhətdən hesablayıb onların nəticəsini aradan qaldırmaq üçün çalışmalıdır. Çıxış yolu günahı inkar edib unutmaq yox, Allah qarşısında etiraf etməkdir. Günahkar insan gün uzunu neçə dəfə qeybət etdiyini, neçə dəfə yalan danışdığını və başqa neçə günaha yol verdiyini dəqiq hesablaya bilməsə də, günün neçə saatını günaha sərf etdiyini düşünüb saatlardan ibarət olan ömrün puça çıxmasından peşman olmalıdır.

3. Günahların keyfiyyətinə diqqət: Günahlar keyfiyyətinə görə müxtəlifdir. Elə günah var ki, ona bir dəfə yol vermək yetmiş il başqa bir günaha yol verməyə bərabərdir. Günahın böyük-kiçikliyinə diqqət vermək zəruridir. Məsələn, bir çox rəvayətlərdə qeybət olduqca çirkin günah kimi təqdim olunur. Bunu da qeyd edək ki, günahı kiçik hesab etməklə onu davam etdirməyin özü böyük günah hesab olunur. Şeytanın hiylələrindən biri günahı insana kiçik göstərməkdir.

4. Vacib buyruqların icrası: İnsan diqqətli olmalıdır ki, Allahın vacib buyruqlarını nəzərdən qaçırmasın. Namaz qılıb, oruc tutan oxucu “biz ki, vacibata əməl edirik” düşünərək arxayınlaşmasın. Bu arxayınlıq şeytandandır. Adətən, hər birimiz hansısa vacib bir buyruğu nəzərdən qaçırırıq. Hətta daim fiqh, Quran və rəvayətlə məşğul olan şəxslər də hansısa vəzifəsindən qəflətdə qalır. Valideynə yaxşılıq, qohum-əqrəbaya baş çəkmək, möminin istəyini yerinə yetirmək və bir çox başqa vacib buyruqların unudulması imanlı insan üçün böyük bəladır. İctimai və siyasi vəzifələr də nəzərə alınsa vəziyyət bir qədər də mürəkkəbləşər. Vacib dini vəzifələri nəzərdən qaçırmamaq üçün proqramlı bir həyat yaşamaq, vacib göstərişlərin yazılı qeydiyyatını aparmaq olduqca faydalıdır.

5. Əməlin düzgün icrasına diqqət: Hər bir əməlin qəbulu üçün onun düzgün icra edilməsi şərtdir. Bəzən insan müəyyən bir vəzifəni yerinə yetirdiyi üçün xoşhal olsa da, həmin əməlin düzgün icrasına diqqətsizlik göstərir. Elə də olur ki, insan yerinə yetirdiyi vəzifəsinin ardınca elə bir iş görür ki, əvvəlki iş puça çıxır. Məsələn, namaz qılmaq vacib vəzifədir. Bəzən insan namaz qıldığı və cəmiyyət namazında iştirak etdiyi üçün sevindiyi halda düşünmür ki, bu namaz qəbul dərəcəsinə çatıb, yoxsa yox. Namazda riyaya yol verilibmi? Təkəbbür göstərməklə onu puça çıxarmamışdırmı? Minnət qoyduğumuz üçün verdiyimiz yardım hədər getməyibmi?… Bəli, əməlin qəbul olma şərtlərinə diqqət göstərmək lazımdır.

Mənasız, şübhəli və ikrah doğuran işlərdən çəkinməyə diqqət

Qeyd edilənlərdən belə bir nəticəyə gəldik ki, Əhli-beyt (ə) məktəbinə bağlanmayan şəxs İslamı tanımaq imkanında deyil. Bu məktəbə bağlananlar isə gündəlik əməllərinin hesab-kitabını aparmalı, buraxılmış nöqsanların nəticələrini aradan qaldırmaq üçün müəyyən tədbirlər görməlidirlər. İnsan etdiyi əməllərə görə hansı nəticə ilə üzləşəcəyini bilmək üçün bu başdan əməllərini düzgün qiymətləndirməlidir. Gün uzunu pul-parasını hesablayan insan əməllərini də hesablamaq üçün vaxt ayırmalıdır. Ticarətlə məşğul olan hər bir şəxs daim qazancını hesablayır. Bəzən isə hesab-kitabdan aydın olur ki, nəinki qazanc yoxdur, hətta sərmayə də əldən çıxmışdır. Belə də ola bilər ki, sərmayəsini verib aldığı şey insanın cisminə, ruhuna, ailəsinə zərər vurub, üstəlik, rüsvayçılıq da gətirsin.

Amma alış-verişdə hesab-kitaba riayət edən tacirlər zərərdən qaçmaqla yanaşı daha artıq qazanc əldə etmək üçün çalışırlar. Belə tacirlər heç vaxt 1000 dinar qazancı qoyub 999 dinar qazanc ardınca getməzlər. İnsanın dini vəzifələrinin icrası da belədir. Bəzən insan elə günah əmələ yol verir ki, dünya və axirətdə rüsvay olur. Əsl tacir nəinki müamiləsindəki zərərdən, hətta qazanc almamasından da narahatdır. Günah əməl müamilədə zərərə uyğundursa, bəs, qazancsız müamilənin oxşarı hansı əməldir? Bu sayaq faydasız əməllər İslamda “ləğv” adlanır. Qurani-Kərimin “Muminun” surəsinin 3-cü ayəsində oxuyuruq: “Möminlər o kəslərdir ki, ləğv (faydasız) işlərdən çəkinərlər. Axı qazanmaq imkanı olan insan nə üçün zərər etməlidir?!.”

Bəzi tacirlər, hətta gecə də narahat yatırlar ki, görəsən, sabahkı alverin qazancı nə qədər olacaq, mal eyibli çıxacaqmı? İnsan əməllərinə də belə yanaşmalıdır. Haram olub-olmadığı bilinməyən və ya şübhə doğuran əməllərdən çəkinməli, etdiyi əməllərdən nigaran qalmalıdır. Bir halda ki, heç bir insan yaxşı malı qoyub şübhəli mala sahib durmur. Nə üçün halal işlər dura-dura haram və ya şübhəli əməllərə yol verməliyik?! Şübhəsiz ki, faydasız və ikrah doğuran işlərə sərf etdiyimiz ömrün üzücü peşmançılığı vardır. Ömrün qədrini bilən insan yalnız səmərəli işlərlə məşğul olmalıdır.